Пентиум 4 нима дегани?

«Бугунги ҳаётимизни компьютерсиз тасаввур қилиб бўлмайди».

Одатда, ахборот технологияларига тааллуқли мақолалар шундай сўзлар билан бошланади. Биз эса компьютерлар ҳақидаги мақоламизни сал бошқачароқ бошламоқчимиз: Бугунги кунда ҳаётимизни автомобилларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ҳозир автомобиль ҳақида тасаввурга эга бўлмаган одам бўлмаса керак.

Нима учун компьютерлар ҳақидаги гап автомобилдан бошланиб кетди деб ҳайрон қолманг. Биз компьютерлар билан танишув осон бўлиши учун уларни автомобилларга ўхшатмоқчимиз. Шунда тушунарлироқ бўлади. Қандай қилиб дейсизми? Ҳозир кўрасиз...

Автомобилларга ҳар куни ишимиз тушади, ҳеч бўлмаганда уларни ҳар куни кўриб турамиз. Автомобили йўқ, ҳайдашни ҳам билмайдиган, темир-терсакка қизиқмайдиган одамдан «Агар ҳозир пулингиз бўлса, қандай машина олардингиз?» деб сўранг, бу соҳани яхшигина тушунишини, автомобил русумларининг фарқига яхшигина боришини кўрасиз. Масалан, DOHC яхшими ёки SOHC яхшими – буни ҳозир кўпчилик билиб қолган. Бироқ, «Ҳозир пулингиз бўлса, қандай компьютер олардингиз?» деб сўраб кўринг-чи, қандай жавоб оларкансиз.

Компьютерлар билан танишув битта мақолага сиғадиган нарса эмас, шунинг учун яхши ният билан, бу танишув узоқ давом этишини ҳисобга олиб, биринчи сафар компьютер сотиб олишда нималарга эътибор бериш кераклиги ҳақида суҳбат қилмоқчимиз. Уни сотиб олиш нима учун кераклиги, унинг фойда-зарарлари ҳақида эса бошқа алоҳида гаплашамиз. Ҳали сизга айтадиган гапларимиз кўп...

Автомобилларга қайтамиз. Ҳар қандай автомобилнинг кузови, шассиси, мотори, ёқилғи баки бор бўлгани каби, компьютернинг ҳам корпуси, она платаси (motherboard), процессори, доимий ва оператив хотираси бор. Ҳозир дўконга бориб, компьютер сотиб олмоқчиман, десангиз «Платаси, хотираси, видеокартаси қандай бўлсин» деб ўн беш-йигирма хил таркибий қисм ҳақида савол беришади. Биз ана шу саволларга жавоб беришга ҳаракат қиламиз.

Компьютер деганда система блоки (мониторнинг ёнида ёки столнинг тагида турган, чироқлари ёниб-ўчиб турган қути), монитор («телевизор») ҳамда периферия (яъни, клавиатура, сичқонча, товуш карнайлари, принтер, сканер ва ҳоказолар) тушунилади.

Машинанинг ҳамма қисмлари кузовнинг ичида бўлганидек, компьютернинг ҳам барча асосий қисмлари система блокининг ичида бўлади. Система блокининг қутиси, яъни кейс (инглизча case) ўша кузов бўлса, машинанинг шассиси она плата (инглизча motherboard) дейиш мумкин. Компьютернинг энг муҳим, нозик ва қимматбаҳо қисмлари ана шу плата устига терилади. Компьютернинг кейсини танлашда унинг ичида озуқа блокининг қувватига эътибор бериш керак. Чунки компьютернинг электрон қисмлари 12 вольтгача бўлган кучланишли доимий ток билан ишлайди, розеткада эса 220 вольт кучланишли ўзгарувчан ток бўлади. Озуқа блоки 220 вольтли токни 12 вольтга айлантириб беради. Компьютерингиз қанчалик қувватли бўлса, шунча кўп ток сарф қилади. Компьютер ўйинларини бемалол ўйнаш учун озуқа блокининг қуввати 350-450 ватт оралиғида бўлиши керак.
Энди навбат моторга. Машинанинг мотори унинг асосий кўрсаткичи бўлса, компьютернинг процессори ҳам худди шундай. Шу ерда машина билан компьютер бир-бирига жуда ўхшайди. Машинанинг қуввати ва тезлиги моторга боғлиқ бўлганидек, компьютернинг ҳам қуввати ва тезкорлиги унинг процессорига боғлиқ. Моторнинг қуввати от кучи ва цилиндрнинг ҳажми билан ўлчанса, процессорнинг қуввати унинг ички хотираси – яъни кэши билан ўлчанади. Машинанинг тезлиги бир соатда босиб ўтиладиган масофа билан ўлчанса, процессорнинг тезкорлиги бир секундда бажариладиган ҳисоб-китоблар сонида, яъни частоталарда (шу сўз ҳали ўзбек тилига яхши таржима қилинмаган) ўлчанади. Ҳозирги кунда энг кўп тарқалган, ҳамма дўконларда сотилаётган процессорларнинг ўртача тезлиги 1,2-4,2 гигагерц оралиғида. Гигагерцлар қанча юқори бўлса, шунча яхши – компьютерингиз шунчалик тез ишлайди.

Энди дунё автомобиль бозорида энг кучли мотор ишлаб чиқарадиган иккитагина рақобатчи компания қолган, бошқалариники деярли учрамайди, деб фараз қилинг. Масалан, Mercedes билан Toyota. Компьютерлар оламида вазият ана шундай. Процессорлар бозорини процессор ишлаб чиқарувчи дунёда энг йирик икки компания эгаллаб олган – булар Intel ва AMD компаниялари. Ҳозир дўконга борсангиз, фақат шу икки хил процессорни топа оласиз. Улардан қайси бири зўрлиги эса Mercedes билан Toyotaдан қайси бири зўрлиги каби – кимга қанақа. Икковининг ўхшаш томонлари ҳам, бир-биридан устун жиҳатлари ҳам бор. Бу ҳам алоҳида суҳбатнинг мавзуси. Биз эса мақоламизнинг сарлавҳасига энди етиб келдик.
Intel компанияси бозорда бир неча йиллар пешқадамлик қилиб келди. Бу компаниянинг дастлабки процессорларининг русуми 286 эди. Технологиялар шиддат билан ривожланиб, 386, сўнг 486 русумли процессорлар ишлаб чиқарилди. Ҳозир бундай процессорларни компьютер соҳасига 90-йилларда кириб келганларгина эслашса керак. Ҳаммамизга маълумки, жаҳон бозорида савдо маркасини номлашга жуда жиддий эътибор берилади. Бир компаниянинг рўйхатга олинган савдо белгисидан бошқа компания берухсат фойдалангудек бўлса, унга жуда катта жарима солинади. Intel компанияси ҳам 486 дан кейинги процессорга ном танлашда шу муаммога дуч келди. 586 деган марка эса рақобатчи AMD компанияси ҳам ўз маҳсулотларини шундай атаётганлиги ҳамда умуман товар белгиси сифатида рақамлардан фойдаланиш ман қилинганлиги учун Intel раҳбарлари 86 рақами олдига 5 қўйишга ўйланиб қолишди. Сўнг юнонча бешинчи деган сўзни, яъни Pentium сўзини янги процессорга савдо белгиси қилиб танлашди. 1992 йил 22 март куни Pentium русумли процессорларнинг тақдимоти бўлиб ўтди.
Бугунги кунгача Intel компанияси Pentium русумли процессорларнинг тўрт авлодини ишлаб чиқаришга улгурди. Ҳозирги кунда эса унинг сўнгги модели - Pentium IV деярли жаҳон стандартига айланиб қолди. Pentium IV процессори бозорга янги чиққан пайтда унинг нархи сал қимматлик қилди. Рақобатчилар бундан фойдаланиб қолмаслиги учун тезда шу процессорнинг арзонроқ – Pentium Celeron деган модели ишлаб чиқарилди. Celeronнинг асл Pentium моделидан фарқи – унинг ички хотираси, яъни кэшининг кичиклиги эди.

Шу ерга келганда яна компьютерларни автомобилларга ўхшатамиз. Россиянинг машҳур ВАЗ-2106 русумли машинасини ҳаммамиз яхши биламиз. Бир киши «Ноль олти олдим», деса дарров «Мотори ўзиникими?» деб сўраймиз. «Ҳа» ёки «Йўқ, 03 (011) ники» деган жавоб бўлади. Хўш, ВАЗ 2106нинг мотори ўзиники бўлса нима-ю, «03» ёки «011» ники бўлса нима? Гап шундаки, «ноль олти»нинг ўз мотори қувватлироқ бўлади. Худди шунга ўхшаб, Pentiumнинг ўзи қувватлироқ, Celeron эса ундан сал кучсизроқ бўлади. Агар сиз компьютердан катта тезлик ва айни пайтда қувват талаб қиладиган видеомонтаж, уч ўлчамли графика каби мақсадларда фойдаланмасангиз, Pentiumнинг Celeron ёки Celeron эмаслигини сезмайсиз.

Худди довонда ҳайдамагунча «ноль олти»нинг мотори ўзиники ёки ўзиники эмаслиги билинмагандек. Яна бир жиддий ўхшашлик шуки, оддий Pentium билан Pentium Celeronнинг нархидаги фарқи ҳам оддий «ноль олти» билан кучсизроқ моторли «ноль олти»нинг нархидаги каби бўлади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, компьютер танлашда аввало унинг процессорига эътибор бериш керак экан. Процессорнинг эса моделига, тезлиги (частотаси) ва ички хотирасининг ҳажмига қараш керак экан.
2006 йилнинг январидан бошлаб Intel корпорацияси ўз процессорларининг номини Core деб номлай бошлади. Тез орада Pentium процессорлари ҳам ўтмишга айланиб қолса керак.

Ўхшатишда давом этамиз. Ўз-ўзидан маълумки, «Жигули»нинг шассисига «Волга»нинг моторини ўрнатиб бўлмайди. Худди шунингдек, Pentium IV ни айтайлик, Pentium III процессорга мўлжалланган платага ўрнатиб бўлмайди. Демак, навбат - она платага. Платага ҳам жуда кўп нарса боғлиқ. Она платага процессор, оператив хотира, доимий хотира, овоз картаси, видеокарта ва бошқа кўпгина муҳим қисмлар ўрнатилади. Платанинг асосий кўрсаткичи – унинг ўз тезлигидир. Ҳа, унинг ҳам ўз тезлиги бўлади. Ўрни келганда айтиб ўтиш керакки, компьютерда учта асосий тезлик бор. Булар – процессорнинг, хотиранинг ва шинанинг, яъни платанинг тезликларидир. Бу қисмларнинг тезликларига бир-бирига мос бўлмаса, компьютернинг умумий тезкорлиги пасайиб кетади. Шунинг учун компьютернинг қисмлари бир-бирининг тезлигига мос келиши керак.
Энди компьютернинг хотирасига ўтамиз. Оператив хотира деганда компьютер ишлаб турганда бор бўладиган, ўчириб қўйилганда ўчиб кетадиган хотира тушунилади. Доимий хотира эса маълумотларни доимий сақлаш учун керак бўлади. Доимий хотира қаттиқ дискларда (HDD – hard disc drive) сақланади. Қаттиқ дискни шартли равишда машинанинг ёқилғи бакига, оператив хотирани эса ёқилғи насосига ёки карбюраторга ўхшатиш мумкин. Чунки, ёқилғи бакидаги ёқилғи машина ишламай турганда ҳам сақланиб туради, карбюраторда эса фақат машина ишлаб турган ёқилғи ўтиб туради. Ёқилғи баки қанчалик катта бўлса, шунча яхши бўлганидек, қаттиқ дискларнинг ҳажми ҳам қанча катта бўлса, шунча яхши. Ҳозирги кунда қаттиқ дискларнинг стандарт ҳажми 80 гигабайт бўлса-да, дўконларда 160, 200 ва ҳатто 300-400 гигабайтлик дискларни ҳам топиш мумкин. Ўхшатишимизни шартли дейишимизга сабаб шуки, қаттиқ дискдаги маълумотдан фойдалансангиз у ёқилғи бакидаги бензинга ўхшаб тугаб қолмайди.

Она платага ўрнатиладиган яна бир муҳим қисм – видеокартадир. Бу қурилма тасвирни мониторга узатиб беради. Видеокарта икки хил бўлади – бири она платанинг ўзига қўшиб ўрнатилган видеокарталар, иккинчиси – она платадаги махсус уячаларга ўрнатиладиган алоҳида видеокарталар. Видеокарталарнинг ҳам алоҳида оператив хотираси бўлади. Одатда биринчи турдаги видеокарталарнинг хотираси бўлмайди, улар она платага ўрнатилган оператив хотиранинг бир қисмидан фойдаланади, шунинг учун уларнинг қуввати кичикроқ бўлади. Алоҳида ўрнатиладиган видеокарталар эса тасвир билан боғлиқ ишларнинг деярли ҳаммасини ўз зиммасига олиб, процессорнинг ишини ниҳоятда енгиллаштиради – натижада компьютер мураккаб тасвирлар билан катта тезликда ишлай олади. Видеокарталарга ўрнатилган хотиранинг ҳажми ҳозирги кунда камида 128-256 мегабайт атрофида бўлгани маъқул.

Энди навбат компакт-диск ўқийдиган қурилмага, яъни CD дисководга. Дастлабки оддий дисководлар компакт-дискларни фақат ўқий олар эди. Кейин CD-R(read) ва CD-RW(read&write) – ўқиладиган ва ёзиладиган компакт-дискларга маълумот ёза олувчи дисководлар пайдо бўлди. Ундан сўнг DVD дисклар пайдо бўлди. Уларни ўқийдиган CD-ROMлар DVD-ROMлар деб аталди. DVD дискларни ўқийдиган ҳамда оддий компакт-дискларни ёза оладиган дисководларни DVD-Combo деб атай бошлашди. Ниҳоят, ўз навбати билан DVD дискларни ҳам ёза оладиган дисководлар кенг тарқалиб кетди. Демак, ҳозирги кунда дўконларда қуйидаги дисководларни топишингиз мумкин:

1. Оддий компакт-дискларни ўқувчи дисководлар (СD-R)

2. Оддий компакт-дискларни ўқувчи ва ёзувчи дисководлар (СD-RW)

3. DVD дискларни ўқийдиган дисководлар (DVD-R)

4. DVD дискларни ўқийдиган ва оддий дискларни ўқиб-ёзувчи дисководлар (DVD-Combo)

4. DVD дискларни ўқиб-ёзадиган дисководлар (DVD-RW)

Яқин келажакда бу рўйхат бироз кенгаяди.

Кейинги қурилмамиз – модем. У компьютер сигналини телефон сигналига МОДуляция қилувчи ва телефон сигналини компьютер сигналига ДЕМодуляция қилувчи қурилмадир. Номи шу сўзлардан олинган. Унинг вазифаси компьютерни телефон линияси орқали бошқа компьютерлар билан улашдир. Бугунги кунда асосан икки хил – алоҳида, яъни ташқи модемлар ва система блокининг ичига, она платага ўрнатиладиган ички модемлар бор. Ички модемлар асосан етти хонали, рақамли АТСлар билан яхши ишлайди.
Клавиатура ва сичқончани танлаш – таъбингиз. Мультимедиали клавиатураларнинг оддий клавиатуралардан фарқи – уларга компьютерда кўп ишлатиладиган буйруқларни бажарувчи қўшимча тугмалар ўрнатилади. Масалан, мультимедиа клавиатураларга мультимедиа плеерларни бошқариш тугмлари, интернетда ишлаш тугмалари ва шу кабилар ўрнатилган бўлиши мумкин.

Ҳозирги кунда деярли ҳамма жойда оптик сичқончалар сотилмоқда. Улардан ҳар қандай текис юза устида фойдаланиш мумкин.
Компьютердаги товушлар динамиклардан чиқади. Оддий акустик тизимларнинг қуввати жуда кичик бўлади. Subwoofer, яъни бугунги кунда тез ривожланаётган сабвуферлар ёрдамида эса кичикроқ тўй-ҳашамларни ҳам ўтказиш мумкин.

Энди компьютернинг иккинчи энг муҳим бўлаги – мониторга навбат етиб келди. Мониторлар оддий, яъни электрон-нур трубкали ҳамда суюқ кристалли (LCD) бўлади. Оддий мониторларнинг экрани текис ёки қавариқ бўлиши мумкин. Экран қанчалик текис бўлса, ундаги тасвир шунчалик аниқ, тиниқ бўлади. Компьютер графикаси билан шуғулланувчи дизайнерлар, рассомлар, аниматорлар фақат профессионал, текис экранли оддий мониторлар билан ишлайдилар. Бундай мониторларнинг ягона камчилиги – уларда жуда кам миқдорда бўлса-да, нурланиш борлигидир.
LCD-мониторларда эса нурланиш мутлақо йўқ. Шунингдек, улар стол устида кам жой эгаллайди. Ҳозирча LCD-мониторлардаги тасвирнинг сифати оддий мониторларникидан пастроқ. Бироқ, технологиялар шу суръатда ривожланиб бораверса, яқин келажакда LCD-мониторлар тасвирнинг сифати бўйича оддий мониторларга етиб олса керак.

Ҳикоямизга шу ерда вақтинча нуқта қўйиб турсак. Бу сафарги тезкор танишувимиздан сўнг сиз азизларда кўплаб саволлар, эътирозлар, таклифлар ва танқидий фикрлар туғилса керак, деб ўйлаймиз. Агар ана шундай фикр-мулоҳазалар кўп бўлса, худо ҳоҳласа кейинги суҳбатларимизда уларни албатта эътиборга оламиз.